تعریف پایان نامه | تعریف علمیاتی پایان نامه | اصول نوشتن یک پایان نامه :

تعریف عملیاتی پایان نامه چیست؟ تعریف علمیاتی به تبدیل مفهوم های انتزاعی به متغیرهای قابل سنجش و اندازه‌گیری و تعیین نحوه ی سنجش و اندازه‌گیری این متغیرها گفته می‌شود.

بنابراین، در تعریف عملیاتی راه های سنجش و ابعاد آن مشخص می گردد. پس، در تعریف علمیاتی به عملیات لازم برای اندازه‌گیری متغیر(ها) و چگونگی مشاهده و تعیین ملاک‌هایی برای مشاهده‌پذیر کردن آن (ها) می پردازیم.

یک تعریف عملیاتی وقتی که برای جمع آوری داده ها به کار می رود، یک تعریف سنجشی روشن و مفصل است. در هنگام جمع آوری همه نوع داده‎ها، تعریف عملیاتی ضرورت دارد. تعریف عملیاتی به ویژه زمانی مهم است که تصمیمی درباره ی درستی یا نادرستی چیزی اتخاذ می‌گردد و یا در مورد مفهوم یا متغیرابعاد و یا پیچیدگی وجود دارد.

برای نمونه، وقتی در مورد «خوشبختی یا زیبایی» صحبت می شود، دامنه ی آن می‌تواند بسیار متنوع و متفاوت باشد و لازم است به صورت صریح مشخص و ملموس گردد. در هنگام جمع آوری داده ها، لازم است هر فرد در نظام مورد نظر درک مشابه ای داشته باشد و به صورت یکسان داده ها جمع آوری شوند. بنابراین، پیش از جمع آوری داده ها، می بایست تعریف علمیاتی انجام گیرد.

تعیین شاخص مناسب

برای انجام یک تعریف علمیاتی، می بایست شاخص های متغیر مشخص گردد. شاخص ها صفت ها، ویژگی ها و به طور کلی امور واقع هستند که متغیر مورد نظر براساس یا به واسطه ی آن ها مشاهده و سنجیده می شوند.

شاخص آن چیزی است که نشانگر یا معرف چیز دیگری است و با آن  می توان رخداد آن چیز را سنجید، ثبت کرد یا به صورت محسوس یا ملموس نشان داد. برای نمونه، شاخص های ثروت می‌توانند مقدار اموال منقول و غیر منقول اعم از منزل، ویلا، زمین، کارخانه، مغازه، پول و یا درآمد و غیره باشند.

یک شاخص مناسب می‌بایست دارای شرایط زیر باشد:

الف. مرتبط بودن

شاخص می بایست ارتباط منطقی و مناسی با متغیر مورد بررسی داشته باشد و این ارتباط فقط در صورت ظاهر معنی‌دار نبوده، بلکه در واقع این معنی داری وجود داشته باشد. برای نمونه، اگر «میزان مشارکت در انتخابات» به عنوان شاخصی برای مردم سالاری در نظر گرفته شود، درست است که می تواند در ظاهر شاخص مناسبی به نظر آید، اما در واقع بسیاری از کشورها وجود دارند که در آن ها این شاخص معکوس عمل کرده و مردم به خاطر ترس از نظام حاکم و یا پاداش های اجتماعی- اقتصادی در انتخابات شرکت می نمایند.

ب. گستره‌ی شمول

شاخص می بایست تا حد امکان بخش زیادی از متغیر را در برگرفته و از آن بخش عظیمی از هدف مورد نظر محقق شود. برای نمونه، اگر بخواهیم پایگاه اجتماعی را با شاخص هایی مانند نوع لباس، نوع خودرو، یا وضعیت ظاهری اندازه گیری نماییم، ممکن است این ها فقط بخش کوچکی از هدف مورد نظر را محقق سازند، در حالی که استفاده از شاخص هایی نظیر دانش آموختگی یا تحصیلات، درآمد، شغل، ثروت، و میزان پذیرش در گروه می توانند بخش عظیمی از هدف مورد نظر را پوشش دهند.

پ. صراحت و بی ابهامی

شاخص‌ها می بایست در صورت و در معنا به صورت دقیق، روشن، و صریح بیان شوند، به طوری که تا حد امکان برداشت یکسانی در مورد آن ها وجود داشته باشد. برای نمونه، اگر از اصالت خانوادگی به عنوان شاخصی برای سنجش پایگاه استفاده شود، معلوم نیست منظور مشخص بودن ریشه‌ی تاریخی است و یا وجود ویژگی های تحصیلاتی، شغلی و غیره در نسل های متعدد.

ت) تناسب نظری

شاخص می بایست با نظریه های موجود و  هدف های ذکر شده در آن ها تناسب داشته باشد. البته این بدین معنی نیست که کاملا منطبق با یک نظریه ی خاص باشد، اما می بایست از نظر نظریه پردازان و دانشمندان دیگر در آن حوزه ی مورد نظر برای سنجش متغیر مورد نظر مناسب تشخیص داده شود.

ث) پذیرش پذیری

شاخص می بایست از دل جامعه ی پژوهش بیرون آید و از دیدگاه کاربران آن و افراد آن جامعه برای سنجش متغیر مورد نظر مناسب باشد. برای نمونهف اگر بخواهیم شأن یا منزلت اجتماعی را اندازه گیری نماییم، باید بدانیم افراد جامعه چه چیزهایی را معرف یا شاخص شأن یا منزلت می دانند و آنگاه آن را به عنوان شاخص برگزینیم.

ح) سنجش پذیری

شاخصی که برای اندازه گیری یک متغیر انتخاب می شود، می بایست قابل سنجش و اندازه گیری باشد و بتوان وضعیت آن را با ابزارهای سنجش مناسب تعیین کرد وگرنه هیچ دردی را دوا نخواهد کرد. بدینسان، در یک تعریف عملیاتی، می بایست برای متغیر طوری شاخص سازی نمود که متغیر مورد نظر به راحتی و به صورت روشن و دقیق قابل سنجش و اندازه گیری شود.

انواع تعریف عملیاتی

تعریف علمیاتی می تواند به دو صورت انجام گیرد:

سنجشی و تجربی.

الف- تعریف علمیاتی سنجشی

در این تعریف، نحوه ی سنجش و اندازه گیری متغیر براساس ویژگی های پویا نظیر نوع رفتارها و یا ویژگی های ایستا نظیر وضعیت حافظه، مهارت های تحلیلی و غیره و یا هردو مشخص می شود برای این منظور، پژوهشگر یا با شاخص بندی متغیر مورد نظر و رسیدن به گویه ها، خود ابزاری را می سازد و یا ابزاری ساخته شده و دارای اعتبار را برای خود بر می گزیند و آن را در تعریف خود ذکر می کند.

ب- تعریف عملیاتی تجربی

در این تعریف نحوه ی دستکاری متغیر مستقل و تأثیر آن بر متغیر وابسته و نحوه ی اندازه‌گیری تأثیر دستکاری بر متغیر وابسته ذکر می‌گردد. پس، در اینجا علاوه علاوه بر ذکر نحوه دستکاری، نوع و میزان تغییرات حاصل از دستکاری و تأثیر آن ها نیز ذکر می گردد.