تعاریف واژه‌ها و اصطلاحات در تحقیق

عبارات علمی، معمولاً بر حسب اصطلاحاتی مانند جرم، نیرو، وزن، هوش، اضطراب، انگیزه و …شرح داده می‌شوند. این اصطلاحات برای این که کامل و کافی باشند، باید دارای معنی های واضحی باشند؛ تا مطمئن شویم که عبارات آنها به نوعی مناسب، آزمون‌پذیر هستند و می‌توان آنها را در کار تبدیل، پیش‌گویی و پس‌گویی، به کار برد.

معمولاً برای اشاره به هر چیز خاص، نام، نشانه، یا الگوی خاصی  به کار می‌رود؛ اما بین این نشانه ها و مفهوم ها که این نشانه ها بعنوان نماینده آنها هستند، تفاوت وجود دارد. علت اساسی وجود این ابهام  در بسیاری از مسائل،  وجود واژه‌ها و اصطلاحاتی است که به نوعی مبهم تعریف شده‌اند. گاهی بعضی از مسائل که به ظاهر حل‌نشدنی هستند، به دلیل آشکارنبودن مفاهیم شان است و اگر بدانیم که هدف از اصطلاحات یا کلماتی که در بیان آنها به کار رفته، چیست، حل‌شدنی خواهند بود.

به طور خلاصه می‌توان گفت که در تعریف واژه، دو نکته زیر مورد توجه است:

1. تعریف بایدگونه ای باشد که فضای مفهوم به طور پایدار ثابت شود؛ تا همه از آن مفهوم، فقط یک چیزرا درک کنند و امکان تغییر مفهوم و تعابیر گوناگون از آن، وجود نداشته باشد
2. تعریف باید به نوعی دقیق باشد که بتوان آن مفهوم را به سادگی بیان کرد؛ بدین معنی که صفات و اصطلاحاتی که برای تعریف یک واژه به کار گرفته می‌شوند، باید دقیقاً تعریف شده، دارای فضای مفهومی مشخص و صریحی باشند؛ به طوری که از یک سو از نظر تجربی قابل بررسی باشند و از سوی دیگر، نتوان آنها را به روش‌های گوناگون تعبیر نمود.

اکنون سؤالات زیر مطرح می‌شوند:

الف) به چه ترتیب و از چه راه‌هایی می‌توان یک مفهوم را تعریف و معنی و فضای آن را مشخص کرد؟
ب) کدام یک از این راه‌ها، بر دیگری برتری دارد و این برتری، بر مبنای چه قوانینی است؟
به طور کلی باید گفت که «تعریف، قضیه‌ای است که ماهیت یا خاصیت یک پدیده یا مفهوم را بیان می‌کند و به وسیله آن، می‌توان به معانی یک پدیده یا مفهوم پی برد»

دسته‌بندی تعاریف واژه‌ها در تحقیق

در یک دسته‌بندی، تعاریف واژه‌ها در تحقیق، به شرح ذیل است:

• تعریف مفهومی
• تعریف اسمی
• تعریف تحلیلی
• تعریف تجزیه‌ای.
• تعریف چند مرحله‌ای
• تعریف واقعی
• تعریف عملیاتی
• تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر
• تعریف عملیاتی تجربی

تعریف مفهومی

هر گاه در تعریف یک مفهوم یا سازه، از سایر مفاهیم و سازه‌ها استفاده شود، آن را تعریف مفهومی (وصفی) می‌گویند تعریف مفهومی، همان شرح‌هایی هستند که معمولاً در فرهنگ واژه‌ها آورده می‌شوندضرورت این تعاریف، به خاطر محدود کردن اولیه معنی یک لغت است که تعاریف متعدد دارد و در تحقیق، به یکی از آن معانی نیاز داریم.

تعریف مفهومی، باید دارای شرایط زیر باشد:

• معرف ویژگی‌های منحصر به فرد، یگانه یا کیفیت چیزی باشد که تعریف آن مورد نظر است.
• تعریف مفهومی باید جامع باشد (شامل همه افراد نوع شود) و هم مانع باشد (و مواردی را که مورد پوشش تعریف نیست، شامل نشود).
• تعریف نباید متسلسل (دوری) باشد؛ یعنی نباید جزئی از خود چیز مورد تعریف را در بر گیرد.
• تعریف باید مثبت تعریف شود؛
• در تعریف، اصطلاحات، باید روشن و بدون ابهام باشند .

تعریف اسمی

این تعریف، چیزی درباره واقعیت بیان نمی‌کند و مزیت آن، این است که برای مشخص‌تر شدن معانی واژه‌ها مفید است و سوءتفاهم‌ها‌ی احتمالی را برطرف می‌کند؛ مثل کاربرد کلمه سازمان، به جای تکرار شخصیتی حقوقی که در بر گیرنده امکانات سخت افزاری، نرم‌افزاری و مغزافزاری است.

تعریف تحلیلی

مفاهیم گرفته شده از زبان عامیانه، گاهی از نظر گروه‌های مختلف جامعه، دارای معانی کاملاً متفاوتی می‌باشند؛ بطوری که اگر شخصی از یک گروه بخواهد آن واژه را در گروه دیگر به کار برد، با سوءتفاهم و یا عدم تفاهم روبه‌رو خواهد شد و در صورتی که قرار باشد ارتباط و روابط اجتماعی بین اعضای گروه‌ها به وجود آید؛ (مثلاً وقتی پژوهش‌گری از یک گروه یا جامعه‌ای، بخواهد در جامعه دیگری غیر از جامعه خود، تحقیق کند)، لازم است معانی واژه‌های مورد استفاده (مثلاً در یک پرسش‌نامه) را قبلاً بررسی کرده، معانی معمول آن واژه‌ها را در گروه یا جامعه مورد نظر، تعیین نماید.

«همپل» این گونه بررسی و تعیین معانی را «تحلیل معنی» و «اوپ» آنها را «تعریف تحلیلی» می‌نامد و تفاوت آن با تعریف اسمی، در این است که تحلیل معنی یا تعریف تحلیلی، یک امر قراردادی نیست؛ بلکه یک امر تحقیقی است؛ یعنی به صورت تجربی بررسی می شود که فلان واژه در بین افراد یک جامعه، دارای چه معنایی است و به این جهت، در تعریف تحلیلی، برعکس تعریف اسمی، درباره یک امر واقع شده (واقعیت) صحبت می‌شود. مورد استفاده «تحلیل معنی»، فقط هنگام تحقیق در جوامع و فرهنگ‌های متفاوت نیست، بلکه برای تثبیت معنی واژه‌هایی که با مفهوم‌های متفاوت در یک جامعه متداول هستند و یا پی بردن به فضای مفهوم یک واژه نامشخص در یک یا چند جامعه نیز کاربرد دارد.

تعریف تجزیه‌ای

بسیاری از واژه‌ها در تحقیق، فقط از طریق تعریف اسمی یا تعریف تحلیلی مشخص نمی‌شوند؛ بلکه برای تعیین فضای مفهومی آنها، روش‌های دیگری لازم است. تعریف تجزیه‌ای، روشی نسبتاً دقیق است که واژه مورد نظر را به طور کاملاً صریح و مشخص محدود می‌سازد. این نوع تعریف که در آغاز به وسیله کارناپ نشان داده شد و در علوم اجتماعی بسیار معمول است، مبتنی بر جریان «محرک – پاسخ» می‌باشد؛

بدین ترتیب که به یک عده از افراد، محرکی (مثلاً به صورت یک سؤال) داده می‌شود و بر مبنای عکس‌العمل‌های آنها در مقابل این محرک، به آنها یک صفت داده می‌شود. تقریباً همه «سؤالات» یک پرسش‌نامه و به ویژه مقیاس‌های سنجش گرایش، تعاریف تجزیه‌ای هستند

تعریف چند مرحله‌ای

برخی از واژه‌های تحقیق، به علت موارد استفاده گوناگون، دارای فضای مفهومی نسبتاً وسیعی هستند که نمی‌توان آنها را با تعاریفی خاص، محدود و مشخص کرد؛ مانند واژه «سازمان» که شامل مفاهیمی مانند وزارت‌خانه، واحد تولیدی، بیمارستان، زندان، دانشگاه، مدرسه، ارتش و… می‌شود و نیازمند یک تعریف چند مرحله‌ای است.

تعریف واقعی

این گونه تعریف که در کتاب‌های مختلف به آن اشاره می‌شود، هدفش تعیین «ماهیت» یک واژه با سؤالاتی شبیه «یعنی چه؟» یا «چیست؟» می‌باشد؛ (مانند تربیت یعنی چه و دموکراسی چیست؟). بدین ترتیب، ملاحظه می‌گردد که لغت ماهیت، خود بسیار مبهم است و معلوم نیست که با سؤالات «یعنی چه» و «چیست»، چگونه فضای مفهوم واژه مورد نظر، تعیین می‌گردد.

با کمی تأمل و تعمق، ممکن است راه‌هایی به نظر برسد که بتوان این فضای مفهوم را مشخص نمود؛ اما این راه‌ها جز آن چه تا کنون گفته و بررسی شده‌اند، نخواهند بود. از این رو، «تعریف واقعی» به صورت یک تعریف خاص، نمی‌تواند مورد استفاده واقع شود.

تعریف عملیاتی (عملی)

تعریف عملیاتی، یک مفهوم و به بیان دقیق‌تر، یک متغیر را به صورت اعمال و اموری که در مطالعه به عنوان معرف و معادل آن مشخص می‌شوند، تعریف می‌کند و این امکان را فراهم می‌آورد که مورد اندازه‌گیری قرار گیرند. خصایص یا پیشامدهای تجربی را که از طریق مفاهیم معرفی می‌شوند، اغلب نمی‌توان به طور مستقیم مشاهده کرد؛

مثلاً مفاهیم قدرت، هوش و رضایت شغلی و به طور کلی، همه ویژگی‌های غیررفتاری (مانند ادراکات، ارزش‌ها و نگرش‌ها)، اموری مشاهده ناپذیرند. در این گونه موارد، وجود تجربی یک مفهوم، باید استنباط شود. این گونه استنباط‌ها از طریق تعاریف عملی که مفاهیم را با پیشامدهای تجربی مجهز می‌سازند، انجام می‌شود.

تعریف عملی، مجموعه روش‌های توصیف کننده فعالیت‌هایی است که انجام آنها به گونه تجربی وجود دارد. چنین تعاریفی، مفاهیم را لمس‌پذیر می‌کند و روش‌های اندازه‌گیری را که ملاک‌هایی برای کاربرد تجربی مفاهیم به دست می‌دهد، طرح و خلاصه می‌کند.

این تعریف، شامل دو دسته است:

تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر:

این نوع تعریف، بیان‌گر شیوه اندازه‌گیری متغیر مورد نظر است.

مثال:

مدیر باهوش: شخصی که فرصت‌های اقتصادی خوبی برای سازمان به دست می‌آورد یا شخصی که مسائل کارکنان را به خوبی حل می‌کند.

مدیر پرخاش‌گر: فردی که رفتارهایش جنبه نمایش و دعوا دارد؛ سر و صدا می‌کند؛ بلند حرف می‌زند و صحبت وی، حالت توهین به دیگران دارد.

تعریف عملیاتی تجربی:

این تعریف، جزئیات دست‌کاری۱۴ متغیری را که باید به وسیله پژوهش‌گر صورت گیرد، مشخص می‌سازد.
مثال ناکامی: اگر به کارمندی یک عامل انگیزش نشان دهیم، فعلاً دور از دسترس او قرار دهیم، یک تعریف عملیاتی تجربی انجام داده‌ایم.

مثال کشمکش روانی: اگر دو فرد (یا افرادی) در موقعیتی قرار گیرند که همه آنها هدف مشترکی داشته باشند، ولی فقط یکی از آنها بتواند به آن هدف برسد.

تعریف‌های مفهومی و عملیاتی:

سازه‌ها و متغیرها را می‌توان به دو صورت «تعریف مفهومی و تعریف عملیاتی» تعریف کرد. تعریف مفهومی به تعریف یک واژه توسط واژه‌های دیگر اشاره دارد و به عبارت دیگر، در این تعریف، از واژه‌های انتزاعی و ملاک‌های فرضی استفاده می‌شود. این نوع تعریف، به شناسایی ماهیت یک پدیده کمک می‌کند و نقش مهمی را در فرایند منطقی تدوین فرضیه‌ها ایفا می‌کند.

تعریف مفهومی را باید به تعریف عملیاتی تبدیل کرده تا بتوان آن را مشاهده کرد؛ برای مثال، هوش را می‌توان ظرفیت یادگیری، توانایی تفکر انتزاعی یا فعالیت فکری تعریف کرد. این تعریف مفهومی هوش، باید به تعریف عملیاتی تبدیل شود تا بتوان آن را مشاهده کرد.

تعریف عملیاتی

تعریف عملیاتی، تعریفی است که بر ویژگی‌های قابل مشاهده استوار است. در این بیان، عبارت «قابل مشاهده»، به نکته مهمی در تعریف عملیاتی اشاره دارد. تعریف عملیاتی، فعالیت‌های محقق را در اندازه‌گیری یا دست‌کاری یک متغیر، مشخص می‌سازد و به عبارت دیگر، تعریف عملیاتی، راهنمای محقق در کار و شیوه انجام آن است.

محقق ممکن است با یک سری از سازه‌ها مثل یادگیری یا اضطراب، سر و کار داشته باشد؛ قبل از آن که وی بتواند آنها را به صورت تجربی مورد مطالعه قرار دهد، باید تصمیم بگیرد که چه نوع رویدادهای قابل مشاهده‌ای معرّف این سازه‌ها می‌باشند. زمانی که یک مفهوم یا سازه به صورت عملیاتی تعریف شود، نشان‌گر‌ها و اعمالی که بتوانند اطلاعات مربوط به آن مفهوم یا سازه را فراهم کنند، مشخص می‌شوند.

تعریف عملیاتی باید طوری انجام پذیرند که اگر پژوهش‌‌گران مختلفی در شرایط مشابه، به اندازه‌گیری سازه یا مفهوم مورد مطالعه بپردازند، نتیجه یکسانی به دست آورند. باید توجه داشت که تعریف عملیاتی سازه‌ها، به آسانی صورت نمی‌گیرد؛ زیرا تنها یک تعریف تجربی از آنها وجود ندارد؛ برای مثال، پرخاش‌گری، در برخی شرایط، آسیب رساندن عمدی به دیگری تعریف می‌شود.

انواع تعریف عملیاتی

دو نوع تعریف عملیاتی وجود دارد؛ تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر و تعریف عملیاتی آزمایشی

تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر عبارت است از عملیاتی که باید انجام پذیرد تا اندازه‌گیری یک مفهوم یا سازه، میسر شود؛ برای مثال، پیشرفت تحصیلی را می‌توان با نمرات فرد در یک آزمون استاندارد شده، تعریف کرد یا این که «مفهوم خود» را می‌توان به وسیله پرسش‌نامه «ادراک لیاقت از خود» که دارای ویژگی‌های روان‌سنجی (قابلیت اعتماد و اعتبار) است، مانند پرسش‌نامه هارتر، تعریف کرد.

برخی از نویسندگان تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر را نیز به دو دسته پویا و ایستا تقسیم می‌کنند. در تعریف عملیاتی پویا، محقق به ثبت چگونگی رفتار آزمودنی‌ها در شرایط مورد بررسی می‌پردازد؛ در حالی که در تعریف عملیاتی ایستا، نتیجه یا برون‌داد رفتار آزمودنی مشاهده می‌شود؛ برای مثال، تعریف عملیاتی پویا در مورد هوش را می‌توان بررسی فرایند تفکر فرد، هنگام مواجهه با مسئله بیان کرد و نمرات آزمودنی‌ها در آزمون‌های ویژه هوش را به عنوان تعریف عملیاتی ایستا در نظر گرفت.

تعریف عملیاتی آزمایشی

عبارت است از ایجاد شرایط آزمایشی لازم (بر اساس نظریه‌های موجود)، برای بروز پدیده مورد مطالعه که توسط پژوهش‌گر صورت می‌گیرد؛ برای مثال، تعریف آزمایشی ناکامی به صورت عملیاتی؛ عبارت از شرایطی است که در آن، فرد برای رسیدن به یک هدف، با مانع برخورد می‌کند. با توجه به تعریف عملیاتی ارائه شده در تحقیق، می‌توان مقیاس اندازه‌گیری متغیر را مشخص کرد.