تاریخچه تحلیل گفتمان

اصطلاح «تحلیل گفتمان» نخستین بار در سال ۱۹۵۲ در مقاله‌ای از زبان شناس معروف انگلیسی زلیک هریس به کار رفته است. زلیک هریس در این مقاله دیدی صورت‌گرایانه از جمله به دست داد و تحلیل گفتمان را صرفاً نگاهی صورت گرایانه (و ساختارگرایانه ) به جمله و متن برشمرد. بعد از هریس، بسیاری از زبان شناسان تحلیل گفتمان را نقطه مقابل تحلیل متن دانسته‌اند.

تعریف تحلیل گفتمان

واژه­ گفتمان که ­سابقه ­آن­ بنا بر برخی ­منابع، به ­قرن ۱۴ میلادی ­بر می­گردد، از واژه ­فرانسوی Discourse و لاتین Discourses به ­معنی ­گفتگو، محاوره، گفتار و از واژه Discurrer – Discursum به­ معنی طفره ­رفتن، سرباز زدن از، تعلل ورزیدن و … گرفته شده ­است(بشیر، ۱۳۸۵: ۹).

کاربرد تحلیل گفتمان

در تحلیل گفتمان مجموعه شرایط اجتماعی، زمینه وقوع متن یا نوشتار، گفتار ، ارتباطات غیرکلامی و رابطه ساختار و واژه ها در گزاره ای کلی نگریسته می شود.

در طول سال های اخیر استفاده از روش تحلیل گفتمان در میان تحقیقات مربوط به حوزه های مختلف علوم رفتاری رو به فزونی نهاده است. تحلیل گفتمان روشی است، برای دریافت معنای نهفته در داده ها و تحلیل آن ها، در این روش، به جای مشاهده مستقیم داده ها و کنش های افراد، معنا مورد استفاده قرار می گیرد، و بجای استفاده از پرسشنامه و مصاحبه (و سایر ابزار جمع آوری اطلاعات)، گفتار و نوشتار پدید آورده شده و پیام هایی که مورد تعامل قرار می گیرند، مورد توجه و دسته بندی و تفسیر و تحلیل قرار می گیرند.

تحلیل گفتمان به مطالعه و تحلیل اسناد و متون شفاهی و مکتوب مانند مصاحبه های روانی، آزمون ها، دفاتر و یادداشت های شخصی، مقالات، سخنرانی ها، نقاشی ها، قوانین، کتب، فیلم ها، صورت جلسات، نامه های شخصی و … می پردازد.

پیش فرضها ی تحلیل گفتمان

پیش فرضها و مفروضات تحلیل گفتمان که از برآیند قواعد تحلیل متن، هرمنوتیک، نشانه شناسی، مکتب انتقادی، مکتب واسازی، روانکاوی مدرن و دیدگاه فوکو در دیرینه شناسی و تبار شناسی شکل گرفته، عبارت است از:

• متن یا گفتار واحد توسط انسانهای مختلف، متفاوت نگریسته می شود. یعنی انسانهای مختلف از متن واحد برداشت یکسان و واحدی ندارند. دالی متفاوت می تواند برای اشاره به مدلولی ظاهرا یکسان استفاده شود .
• خواندن و برداشت و تفسیر از متن ( همیشه نادرست خواندن ) برداشت نادرست از متن است .
• متن را بایستی به عنوان یک کل معنا دار نگریست و این معنا لزوما در خود متن نیست .
• هیچ متن خنثی یا بی طرفی وجود ندارد، متن ها بار ایدئولوژیک دارند .
• حقیقت همیشه در خطر است . درهر گفتمانی حقیقت نهفته است اما هیچ گفتمانی دارای تمامی حقیفت نیست .
• نحوه Syntaxمتن نیز معنا دار است، چون که نحو دارای معانی اجتماعی و ایدئولوژیک است و این معانی در جای خود به عواملی که دال ها را می سازند – نظیر : رمزها، بافت ها، مشارکت ها و تاریخ مختلف – وابسته اند
• هر متنی در شرایط و موقعیت خاصی تولید می شود. از این رو رنگ خالق خود را همیشه به خود دارد .
• هر متنی به یک منبع قدرت یا اقتدار نه لزوما سیاسی مرتبط است.

مهمترین اهداف تحلیل گفتمان

با توجه به پیش فرض های ذکر شده مهمترین اهداف تحلیل گفتمان عبارتست از:

• نشان دادن رابطه بین نویسنده، متن و خواننده
• روشن ساختن ساختار عمیق و پیچیده تولید متن یعنی جریان تولید گفتمان
• نشان دادن تاثیر بافت متن واحدهای زبانی، محیط بالفصل مربوطه و کل نظام زبانی ( و بافت موقعیتی ) عوامل اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی ، تاریخی و شناختی بر روی گفتمان
• نشان دادن موقعیت و شرایط خاص تولید کننده گفتمان
• نشان دادن بی ثباتی معنا؛ یعنی معنا همیشه در حال تغییر است ، هرگز کامل نیست و هیچ وقت بطور کامل درک نمی شود .
• آشکار ساختن رابطه بین متن و ایدئولوژی تحلیل گفتمان از بدو پیدایش همواره در صدد بوده است تا نشان دهد که هیچ متن یا گفتار و نوشتاری بی طرف نیست بلکه به موقعیتی خاص وابسته است  این امرممکن است کاملا ناآگاهانه و غیر عامدانه باشد.
• هدف عمده تحلیل گفتمان این است که تکنیک و روش جدیدی را در مطالعه متون، رسانه ها، فرهنگ ها، علوم، سیاست، اجتماع و … بدست دهد . مبادی فکری این روش همان پیش فرضهای پسامدرن هستند.

تحلیل گفتمان به عنوان روشی کیفی

تحلیل گفتمان از لحاظ روش در زمره تحلیل های کیفی قرار می گیرد. ادعای تحلیل گفتمان آن است که تحلیل گر در بررسی یک متن، از خود متن فراتر می رود و وارد بافت یا زمینه متن می شود . تحلیل گفتمان، به عنوان یکی از روش های تحقیق از شیوه و روش مستقل و مورد اجماع و توافق میان صاحب نظران برخوردار نیست . از این رو محققان در بکارگیری از این روش تا حدودی مخیر می باشند و در شیوه بکارگیری از این روش با دست باز تری عمل می کنند. به طور کلی در تحلیل گفتمان، فرآیند پژوهش از سطح نظری آغاز می گردد و در مرحله گردآوری داده ها به جای پرسش از فرد، از متن پرسش می شود؛ در این روش واحد مشاهده متن است.