انواع شاخص‌های ارزیابی اعتبار مجلات و مقالات

• Impact Factor (محاسبه توسط ISI)
• SNIP (محاسبه توسط Scopus)
• IPP (محاسبه توسط Scopus)
• SJR (محاسبه توسط Scopus)
• JIF (محاسبه توسط ISI)
• JRK (محاسبه توسط ISI)

ضریب تأثیر (Impact Factor)

شاخصی است کمی برای ارزیابی، مقایسه، و رتبه‌بندی نشریات علمی در رشته‌های مختلف در سطح ملی یا برای مقایسۀ مجله‌ها در سطح بین‌الملل. این شاخص نشان‌دهندۀ فراوانی استنادهایی است که در طول یک دورۀ زمانی مشخص به مقالۀ چاپ‌شده در یک نشریه داده می‌شود. شاخص ضریب تأثیر را نخستین بار یوجین گارفیلد به کار برد. نتایج این ارزیابی در JCR یا گزارش‌های ارجاع مجله چاپ می‌شود. ضریب تأثیر مجلات بر مبنای یک دورۀ دوساله محاسبه می‌شود.

نحوۀ محاسبه ضریب تأثیر

 برای مثال در سال ۲۰۰9،

یعنی میانگین استناد بر مقاله در یک بازۀ زمانی دوساله.

ضریب تأثیر فقط در مورد نشریات نمایه‌شده در بانک اطلاعاتی Web OF Science محاسبه و منتشر می‌شود. بدین ترتیب فقط مجلات ISI دارای ضریب تأثیر واقعی هستند.

جستجوی ضریب تأثیر

یکی از بهترین راه‌ها برای یافتن ضریب تأثیر مجلات ISI استفاده از سایت www.bioxbio.com است. در این سایت لازم است شمارۀ ISSN مجله را در قسمت مربوطه وارد و جستجو کنید تا ضریب تأثیر مجلات را در سال‌های اخیر نشان دهد.

مشکلات ضریب تأثیر

ضریب تأثیر اگرچه می‌تواند معیاری برای سنجش کیفیت نشریات باشد اما به دلیل محدودیت‌هایی که دارد نباید آن را به‌تنهایی شاخصی برای ارزشیابی و سنجش کیفیت مجلات دانست. مشکلات آن بدین قرار است:

♦ ناکافی بودن بازۀ زمانی دوساله برای رشته‌های ایستاتر که دیرتر به پختگی استنادی می‌رسند.

♦ متفاوت بودن رفتار استنادی در رشته‌های مختلف و درنتیجه قابلیت نداشتن این شاخص برای مقایسهٔ مجلات رشته‌های مختلف

♦ تفاوت پوشش پایگاهی رشته‌های مختلف

‌♦ جهت‌گیری پایگاه‌های ISI به نفع مجلات انگلیسی ـ آمریکایی

♦ تفاوت نوع منابع در صورت و مخرج کسر

♦ در این میان، ممکن نبودن مقایسهٔ بین‌رشته‌ای از مهم‌ترین اشکالات این شاخص است که شاخص اسنیپ (SNIP) می‌کوشد آن را برطرف سازد.

شاخص اسنیپ (SNIP)

شاخص اسنیپ معادل Source Normalized Impact Per Paper یا ضریب تأثیر به‌هنجارشده بر اساس منبع است. این شاخص استنادهای دورتر را بررسی می‌کند، یعنی خوداستنادی و استنادهای همکاران را در نظر نمی‌گیرد.

نحوۀ محاسبۀ شاخص اسنیپ

در محاسبهٔ شاخص اسنیپ از همان اندیشۀ ضریب تأثیر مجلات بهره گرفته شده است. بدین معنا که میانگین استناد به مقاله محاسبه می‌شود و در صورت کسر قرار می‌گیرد. بنابراین، در صورت کسر داریم:

میانگین استنادی به مقاله در بازۀ زمانی سه‌ساله

این مقدار ضریب تأثیر خام مجله در یک سال معین است.

در ادامه ضریب تأثیر خام بر پتانسیل استنادی پایگاه در رشتهٔ مربوطه تقسیم می‌شود تا تفاوت‌های رشته‌ها به لحاظ رفتار استنادی و نیز به لحاظ میزان پوشش در پایگاه تصحیح شود. پتانسیل استنادی عبارت است از میانگین شمار ارجاعات سه‌ساله (برای مثال ۲۰۰۶ – ۲۰۰۸) به مقالۀ یک مجله. یعنی

مزایای اسنیپ

♦از نظر بازۀ زمانی منطقی‌تر است.

♦پوشش پایگاهی بهتری دارد.

♦ در شمارش استنادها و مقاله‌ها می‌توان نوع یکسانی از منابع را لحاظ کرد.

♦ به اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران برای یافتن مجلاتی که بهترین عملکرد را در حیطۀ موضوعی مد نظرشان دارند کمک می‌کند.

♦ در حیطه‌های موضوعی که احتمال استناد به آنها کمتر است ارزش بیشتری دارد.

 شاخص IPP

نشان‌دهندۀ میزان استناد به هر مقالۀ منتشرشده در مجله است.

ویژگی‌های شاخص IPP

♦ احتمال دست‌کاری را کاهش می‌دهد.

♦ تأثیر مجله را به‌صورت عادلانه‌تر اندازه‌گیری می‌کند.

♦ برای فیلد موضوعی نرمال نیست و احتمال را بررسی می‌کند.

شاخص SJR

معیاری است که بیان می‌کند تمام استنادها برابر آن چیزی که خلق شده نیستند و زمینۀ موضوعی، کیفیت و شهرت مجله اثر مستقیم بر ارزش استناد دارد. شاخص SJR هم شمار استنادهای دریافتی مجله و هم اهمیت یا اعتبار مجله‌ای را که استنادها از آن می‌آیند محاسبه می‌کند. این شاخص بیشتر برای استناد شبکه‌ای به مجلات بسیار بزرگ و ناهمگن مناسب است.

شاخص JIF

در مؤسسۀ اطلاعات علمی، هر مجله دارای یک کد شناسایی به‌عنوان شمارۀ مجله است. ترتیب این شماره‌ها در ردیف‌بندی کل مجله‌های تحت پوشش مؤسسه بر اساس حروف الفبا است. مجله‌های تحت پوشش ISI در موضوع‌های مختلف طبقه‌بندی شده‌اند و هر طبقه به یک گرایش خاص علمی تعلق دارد. مؤسسۀ ISI در پایان هر سال فاکتور تأثیر هر مجله یا JIF را به صورت یک جدول میانگین ارائه می‌دهد.

شاخص JIF میانگین فاکتورهای تأثیر مجله در طول سالیان فعالیت مجله در ISI است. برای محاسبۀ آن فاکتورهای تأثیر در همۀ سال‌ها جمع و سپس بر تعداد سال‌های موجود تقسیم می‌شود. سپس میانگین انحراف‌های مطلق فاکتورهای تأثیر سالیانه از آن کم می‌شود تا افت‌وخیزهای مجله در طول سالیان برای بهبود آن مشخص شود.

شاخص JRK

در پایان هر سال، مجله‌های مربوط به یک موضوع خاص طبق میانگین فاکتور تأثیر مجله یا JIF ردیف‌بندی می‌شوند. به این ترتیب مجله با بیشترین JIF در صدر جدول قرار می‌گیرد. چنانچه شمارۀ ردیف یک مجله در موضوعی خاص با نماد n نشان داده شود و نماد n نیز گویای تعداد مجله‌ها در آن موضوع خاص باشد، درجه‌بندی مجله یا JRK به‌صورت زیر تعریف و محاسبه می‌شود:

بدیهی است که JRK بین صفر و یک تغییر می‌کند. وقتی JRK مجله‌ای یک باشد بدین معناست که در آن گرایش خاص علمی هیچ مجله‌ای وجود ندارد که درجۀ آن بر مبنای JIF از مجلۀ مورد نظر ما بالاتر باشد. یا برای مثال وقتی JRK مجله‌ای 65 درصد باشد، بدان معناست در آن گرایش خاص 35 درصد مجلات بر مبنای JIF از مجلۀ مورد نظر ما بالاتر هستند.

نتیجه‌گیری

درمجموع باید گفت موضوع بررسی کیفیت مقالۀ علمی، جنبه‌های مختلفی دارد که موارد گفته‌شده مهم‌ترین آنهاست. اگرچه این معیارها برای ارزیابی کافی نیستند و در مواردی مشکلاتی دارند، این اتفاق‌نظر وجود دارد که مقاله‌های چاپ‌شده در مجله‌های موجود در فهرست ISI به دلیل رعایت استانداردهای علمی و قواعد نشر بین‌المللی در حال حاضر اصلی‌ترین مبنای تعیین میزان و کیفیت تولید علمی هستند.